W większości dyscyplin sportowych wstępne badania lekarskie obejmują pomiary antropometryczne, ogólne badanie lekarskie, badanie ortopedyczne, próbę wysiłkową, przegląd stomatologiczny, badanie elektrokardiograficzne, badanie ogólne moczu z oceną mikroskopową osadu, odczyn opadania krwinek czerwonych, morfologię krwi obwodowej z wzorem odsetkowym, konsultację laryngologiczną, konsultację okulistyczną.
Okresowe badania lekarskie obejmują badania przeprowadzane:
- Co 6 miesięcy (ogólne badanie lekarskie, badanie ortopedyczne oraz pomiary antropometryczne.
- Co roku – test wysiłkowy, przegląd stomatologiczny, badanie elektrokardiograficzne, badanie ogólne moczu z oceną mikroskopową osadu, odczyn opadania krwinek czerwonych oraz morfologia krwi obwodowej z wzorem odsetkowym.
- Co dwa lata – konsultacja laryngologiczna i konsultacja okulistyczna.
W przypadku osób uprawiających boks, kick-boxing, dalekowschodnie sporty i sztuki walki dodatkowo przeprowadza się, przed dopuszczeniem do udziału w treningach i zajęciach specjalistycznych oraz powtarza co dwa lata, konsultację neurologiczną i badanie elektroencefalograficzne. Z kolei przed dopuszczeniem do udziału w treningach i zajęciach specjalistycznych osób uprawiających płetwonurkowanie oraz sporty motorowe wykonuje się dodatkowo oznaczenie stężenia glukozy w surowicy krwi i powtarza co roku.
Dodatkowo wykonanie badania spirometrycznego przed dopuszczeniem do udziału w treningach i zajęciach specjalistycznych i jego coroczne powtarzanie jest wymagane w płetwonurkowaniu. Natomiast w judo i zapasach przed dopuszczeniem do udziału w treningach i zajęciach specjalistycznych należy przeprowadzić radiologiczne badanie odcinka szyjnego kręgosłupa i powtarzać co dwa lata. Podobną procedurę, przed dopuszczeniem do udziału w treningach i zajęciach specjalistycznych oraz powtarzaną co dwa lata, ale dotyczącą badania radiologicznego odcinka lędźwiowego kręgosłupa wykonuje się u osób uprawiających podnoszenie ciężarów. Ponadto lekarz przeprowadzający badanie może dodatkowo zlecić we wszystkich dyscyplinach sportowych wykonanie innych badań lub konsultacji, których potrzeba wykonania wynika z oceny stanu zdrowia badanego, w tym badania serologicznego w celu wykluczenia zakażenia wirusami zapalenia wątroby typu B i C oraz nabytego niedoboru odporności, przez oznaczenie obecności antygenu HBs, przeciwciał HCV i przeciwciał HIV.
Kontrolne badania lekarskie, obejmujące badania ogólne, specjalistyczne i diagnostyczne, w zależności od stanu zdrowia zawodnika, wykonuje się u zawodników, którzy podczas uprawiania określonych dyscyplin sportu doznali urazów, w tym urazów głowy, zmian przeciążeniowych, utraty przytomności lub porażki przez nokaut.
BADANIA OGÓLNOLEKARSKIE
Badanie podmiotowe:
To nic innego jak rozmowa z pacjentem (w przypadku dzieci musi być uzupełniona rozmową z rodzicem), czyli wywiad lekarski. Zakres tego badania jest bardzo szeroki. W badaniach wstępnych w wywiadzie należy sięgać daleko w przeszłość dla zapoznania się z historią przebytych chorób czy też obrażeniami, a na końcu potwierdzić aktualne dolegliwości lub ich brak. Dla wykluczenia dysfunkcji i ewentualnego ich przeoczenia należy drobiazgowo wypytywać pacjenta, jego rodziców, aby wyłowić ukryte obciążenia, w tym także występujące rodzinnie. Często właśnie prawidłowo przeprowadzona rozmowa ujawnia takie niepokojące epizody, jak omdlenia, kołatania serca czy też nagle występujące bóle w klatce piersiowej. Takie informacje stanowią wskazanie do poszerzonej diagnostyki sercowo-naczyniowej. Jej zakres określa rodzaj zmian stwierdzonych w badaniu podmiotowym. Wywiad lekarski powinien być pogłębiony o wywiad sportowy, dotyczący nie tylko wybranej dyscypliny, ale także sportów uzupełniających, czasu ich uprawiania, obciążeń treningowych itp.
Badanie przedmiotowe:
W badaniu fizykalnym (przedmiotowym) należy poświęcić szczególne miejsce badaniu układu krążenia i oddychania, których funkcja istotnie decyduje o zdolnościach wysiłkowych organizmu. Ważne jest zrobienie nie tylko EKG w spoczynku dla potwierdzenie braku odchyleń w zapisie, ale wykonanie próby wysiłkowej (przynajmniej na cykloergometrze) z monitorowaniem zapisu EKG celem oceny wydolności organizmu i prawidłowości reakcji układu sercowo-naczyniowego na wysiłek fizyczny oraz wykluczenia pojawienia się pod wpływem obciążenia ewentualnych zaburzeń rytmu lub niedokrwienia serca. Poza tym dzięki ocenie tolerancji wysiłkowej możemy dowiedzieć się o predyspozycjach wydolności organizmu badanego. W badaniu przedmiotowym należy położyć szczególną uwagę na badanie ortopedyczne, ponieważ narząd ruchu zawodnika wyczynowego jest intensywnie eksploatowany i ulega przeciążeniom i przedwczesnemu zużyciu.
Cennym uzupełnieniem są pomiary antropometryczne, takie jak wzrost, masa, zawartość tłuszczu oraz wody. Naniesienie tych danych na siatki centylowe jest niezbędne w monitorowaniu i ocenie prawidłowości rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży. Odchylenia muszą wymagać nie tylko interwencji lekarskiej, ale często modyfikacji lub zmniejszenia obciążeń treningowych lub czasowej przerwy w treningach specjalistycznych. Kontrola jamy ustnej i stanu uzębienia stanowi także część rutynowego badania przy kwalifikacji do uprawiania sportu. W przypadku odchyleń od normy (m.in. próchnica zębów, stany zapalne) są podstawą skierowania do dentysty na konsultacje i leczenie. Nierzadko lekceważenie tych stanów jest przyczyną poważnych powikłań ze strony mięśnia sercowego, nerek itp., a często manifestuje się nieoczekiwanym bólem w wyniku stanu zapalnego, ujawniającym się w czasie przeciążenia organizmu, podróży lotniczej (aerodentalgia) itp.
Bardzo istotnym elementem badania wstępnego są podstawowe badania laboratoryjne. Niezbędnym minimum jest wykonanie morfologii krwi z rozmazem i OB oraz badania ogólne moczu. Dla przykładu: obniżona zdolność wysiłkowa jest wynikiem niskiego stężenia hemoglobiny we krwi, co bezpośrednio wpływa na zdolności transportu tlenu do pracujących mięśni. Często niedokrwistość jest wynikiem niedoborów żelaza, wynikającego najczęściej z małej ilości tego pierwiastka w pożywieniu, szczególnie u młodych miesiączkujących kobiet poddanych intensywnemu treningowi. U niektórych zawodników możemy mieć do czynienia z tzw. anemią sportową (pseudoniedokrwistoscią), w której relatywnie szybciej zwiększa się objętość osocza niż liczba krwinek czerwonych. Prowadzi to do obniżenia hematokrytu (rozrzedzenia krwi), co traktuje się jako wyraz adaptacji do treningu wytrzymałościowego i nie wymaga leczenia, ponieważ ilość czerwonych ciałek jest zwiększona. Z drugiej strony zwiększenie hematokrytu jest bardzo niebezpieczne, łącznie z nagłym zgonem, co niestety ma miejsce z powodów sztucznego stymulowania erytropoezy (tworzenia się czerwonych krwinek) środkami zabronionymi dla sportowców. Czasem dochodzi do przyspieszonego rozpadu krwinek z powodu hemolizy wysiłkowej. W takim podejrzeniu trzeba wykluczyć choroby układowe, wpływ leków czy też zakażenia. Prostym badaniem potwierdzającym często ukryty stan zapalny jest badanie opadania krwinek (OB.), które wtedy ulega przyspieszeniu. Istota badania ogólnego moczu ma także na celu wykluczenie dysfunkcji w drogach moczowych i nerkach. Pojawienie się przejściowego białkomoczu może być wynikiem zbyt intensywnego wysiłku, ale także, co musi być wykluczone, poważnych schorzeń układu moczowego. Tak więc, chyba nie ma dalej sensu uzasadniać celowości tych podstawowych badań laboratoryjnych. Zadaniem wymienionych badań jest nie tylko wykluczenie patologii, ale także ustalenie stanu wyjściowego, co jest przydatne dla porównania w badaniach okresowych lub okolicznościowych.
Podobne oczekiwania mają spełniać wymagane we wszystkich dyscyplinach sportowych konsultacje, zarówno laryngologiczna i okulistyczna oraz dodatkowo w boksie, kick-boxingu, dalekowschodnich sportach i sztukach walki, konsultacja neurologiczna wraz z badaniem EEG. Zaniechanie tych konsultacji czy też wymaganych dodatkowych badań rtg w badaniach wstępnych w judo, zapasach czy podnoszeniu ciężarów, skutkuje często dramatem zawodników w chwili ujawnienia się dolegliwości potwierdzonych dopiero wtedy tym odroczonym badaniem. Według niektórych ekspertów ortopedów badaniem radiologicznym odcinka lędźwiowego należałoby objąć wszystkich zawodników rozpoczynających uprawianie sportów polegających na biegach, skokach czy tez rzutach. Przykładów sensowności takich badań ujawniających zbyt późno nawet dyskretne odchylenia rozwojowe, które stają się przyczyną przerwania kariery sportowej u jej szczytu można przytoczyć wiele na przykładzie naszych wyczynowych zawodników.
Podsumowaniem badań wstępnych jest analiza wyników oraz konsultacji i wydanie na stosownym zaświadczeniu lekarskim orzeczenia (rozpoznania) o dopuszczeniu do uprawiania sportu, czyli udziału w treningach i zawodach. Orzeczenia powinny być wystawiane przez upoważnionych lekarzy na jednorazowych drukach „Zaświadczenie lekarskie” lub ewentualnie wpisane do książeczki zdrowia sportowca, zintegrowanej z licencją, wydanej przez Polski Związek Sportowy.
Badania okresowe muszą być koniecznie wykonywane systematycznie, bo tylko wtedy można monitorować wpływ obciążeń treningowych na organizm zawodnika i zauważyć dotychczas nieme wady lub pojawiające się przeciążenia organizmu. Czasem jest tak, że intensyfikacja obciążeń treningowych ujawnia dolegliwości i dopiero wtedy badania wykazują dysfunkcje. Nie można w wywiadzie zapomnieć o specyficznych patologiach współczesnego sportu, takich jak astma wysiłkowa, triada zawodniczek, czy też tzw. encefalopatia bokserska, dotycząca nie tylko zawodników tej dyscypliny sportu. Badania okresowe, które obowiązkowo muszą być wykonywane co 6 miesięcy, składają się z badania ogólnolekarskiego, badania ortopedycznego oraz pomiarów antropometrycznych. Po roku od badań wstępnych należy w ramach badań okresowych wykonać ponownie EKG, przeprowadzić próbę wysiłkową, badania laboratoryjne oraz dokonać przeglądu stomatologicznego, a po dwóch latach trzeba skonsultować się ze specjalistami – laryngologiem i okulistą.
Badania okresowe, które obowiązkowo muszą być wykonywane co 6 miesięcy, składają się z badania ogólnolekarskiego, badania ortopedycznego oraz pomiarów antropometrycznych.
Znaczenie badań okolicznościowych jest także bardzo ważne, szczególnie po chorobie lub obrażeniu. Lekceważenie nawet drobnych uszkodzeń i stłuczeń (tzw. kontuzji) oraz „bohaterstwo” w postaci udziału w zawodach w trakcie choroby lub zaraz po niej albo w niepełnej dyspozycji w zakresie narządu ruchu prowadzi często do powikłań i nawrotów chorobowych lub ponownego uszkodzenia i tym samym często do przedwczesnego zakończenia kariery sportowej. W takich przypadkach odpowiedzialna decyzja – oparta na gruntownej diagnostyce – oznacza zakaz uprawiania sportu na określony czas oraz leczenie i rehabilitację. Takie badania kontrolne okazują się także istotne nawet dla zawodników, którzy nabawili się zwykłego przeziębienia. Te stany chorobowe są zwykle lekceważone, a nie powinny, bowiem dopiero odpowiednio długa rekonwalescencja zapewnia bezpieczny powrót zawodnika do pełnej aktywności ruchowej.
Lekceważenie nawet drobnych uszkodzeń i stłuczeń (tzw. kontuzji) oraz „bohaterstwo” w postaci udziału w zawodach w trakcie choroby lub zaraz po niej albo w niepełnej dyspozycji w zakresie narządu ruchu prowadzi często do powikłań i nawrotów chorobowych lub ponownego uszkodzenia i tym samym często do przedwczesnego zakończenia kariery sportowej.
Jeśli w trakcie badań wstępnych, okresowych lub okolicznościowych doszło do ustalenia przeciwwskazań do uprawiania danej dyscypliny sportu, orzeka się o niezdolności stałej, okresowej, względnej lub bezwzględnej oraz wydaje stosowne zaświadczenie.
