Miażdżyca często nazywana „chorobą cywilizacyjną XXI wieku” jest schorzeniem coraz częściej kojarzonym z ujemnymi skutkami trybu życia w warunkach wysokorozwiniętej cywilizacji. Należą do nich: nieustający postęp technologiczny, coraz bardziej odczuwalne negatywne skutki zanieczyszczenia środowiska naturalnego, rosnące tempo życia, stres, mała aktywność ruchowa, nieprawidłowa dieta bogata w produkty wysokotłuszczowe i cukry proste, palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, jak i choroby, takie jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze czy zaburzenia procesów krzepnięcia krwi.
Występowanie chorób sercowo-naczyniowych wzrasta wraz z wydłużeniem życia i starzeniem się populacji. To z kolei odbija się na jakości życia oraz skróceniu przewidywanej długości życia. Zmiana stylu życia – w wielu przypadkach pozwala jednak na spowolnienie rozwoju i progresji chorób układu krążenia oraz poprawia komfort życia.
Choroby układu sercowo-naczyniowego pozostają najczęstszą przyczyną zgonów na świecie. Szacuje się, że powodują ponad 80% zgonów w krajach rozwiniętych. W Europie choroby te pochłaniają rocznie 4,3 mln istnień. Obecnie Polska mimo odniesionych w ostatnich latach sukcesów w walce z chorobami sercowo-naczyniowymi i stopniowo malejącej umieralności jest nadal zaliczana nieprzerwanie od lat 70. XX wieku do krajów europejskich o dużym ryzyku wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych – w 2010 r. odpowiadały one za 46% ogółu zgonów Polaków.
Niezależnie od regionu świata, o śmiertelności z powodu chorób sercowo-naczyniowych decydują przede wszystkim zaburzenia, których podłożem jest miażdżyca prowadząca do zaburzenia funkcjonowania narządu bądź części ciała, w której jest umiejscowiona.
Miażdżyca (atherosclerosis, arteriosclerosis) stanowi przewlekły, toczący się proces zapalny dotyczący aorty i tętnic średniej wielkości (wieńcowe nasierdziowe, szyjne, nerkowe biodrowe, kreskowe). Trudno sprecyzować jej pierwotną przyczynę, gdyż jest to proces złożony, na którego regulacje wpływa kilkanaście do tej pory wykrytych czynników. Proces polega na ogniskowym gromadzeniu się w przestrzeni pomiędzy środbłonkiem i warstwą mięśniową tętnicy (tunica intima) złogów składających się z:
- makrofagów powstałych z przekształcenia monocytów,
- lipoprotein o małej gęstości (LDL - low-density lipoprotein),
- komórek piankowatych - powstających z nieograniczonej absorbcji cholesterolu przez makrofag)
- pozakomórkowych skupisk cholesterolu - powstających w wyniku rozpadu komórek piankowatych z nagromadzonym cholesterolem (Jawień, 2008; Beręsewicz, 2011).
Powstające w ten sposób i widoczne gołym okiem na wewnętrznej powierzchni naczynia, pasma tłuszczowe (fatty streaks) są najwcześniejszą postacią zmian miażdżycowych. Z czasem zawartość pasm tłuszczowych zostaje dopełniona elementami włóknistymi tkanki łącznej, które przerastając i otaczając pierwotne ognisko zapalne, separują je od reszty naczynia. Powstająca w ten sposób zaawansowana zmiana miażdżycowa określana jest terminem widocznej makroskopowo blaszki miażdżycowej - atheromatous plaque (Lusis, 2000; Williams i in., 1995). Z wiekiem rośnie zarówno liczba blaszek jak i stopień ich wewnętrznego zróżnicowania. Zaawansowane formy miażdżycy charakteryzują się znacznym pogrubieniem błony wewnętrznej, a jej powikłania wynikają zarówno z upośledzenia przepływu krwi w narządach, jak też zatorów w tętnicach i naczyniach mikrokrążenia, wywołanych skrzeplinami tworzącymi się na blaszce miażdżycowej. To prowadzi do niedoboru ukrwienia docelowego narządu, czego konsekwencją może być na przykład choroba wieńcowa, zawał serca czy udar mózgu.
Obecnie przez czynnik ryzyka rozumiemy mierzalną cechę, której obecność zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia w przyszłości chorób sercowo-naczyniowych. Jeden z najprostszych i najstarszych podziałów, uwzględniający możliwość skutecznej interwencji, wyodrębnia dwie grupy czynników: modyfikowalne i niemodyfikowalne.
Do pierwszych zalicza się m.in.:
- palenie tytoniu,
- nieprawidłową dietę (bogatotłuszczową, ubogobłonnikową),
- małą aktywność fizyczną,
- dyslipidemię, w tym zwiększone stężenie cholesterolu frakcji LDL i obniżone stężenie frakcji HDL,
- obecność chorób już istniejących np. nadciśnienia tętniczego, hiperglikemii, cukrzycy, otyłości czy choroby naczyniowej na tle miażdżycy.
Czynniki niemodyfikowalne to:
- wiek (mężczyźni >45 r.ż., kobiety >55 r.ż.),
- płeć męska,
- wczesne występowanie chorób sercowo-naczyniowych na tle miażdżycy w rodzinie (u ojca lub brata <55 r.ż., u siostry lub matki <65 r.ż.),
- predyspozycje genetyczne (De Backer i in., 2003).
W tabeli 1. przedstawiono podział czynników ryzyka na podstawie europejskich wytycznych dotyczących prewencji chorób układu krążenia w praktyce klinicznej (European Guidelines on Cardiovascular Diseases Prevention in Clinical Practice), który proponuje także Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia (De Backer i in.,2003).
Tab. 1. Podział czynników ryzyka według europejskich wytycznych dotyczących prewencji chorób układu krążenia w praktyce klinicznej.
Źródło: Podolec i in., 2006
Amerykańskie stowarzyszenia American Heart Association i American College of Cardiology w ocenie ryzyka sercowo-naczyniowego proponują dwie grupy czynników tj.: główne niezależne czynniki ryzyka (tradycyjne, konwencjonalne, stare) oraz tzw. inne czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego. Wśród tzw. innych czynników ryzyka wymienia się czynniki predysponujące (predisposing, underlying), odpowiadające za występowanie tradycyjnych czynników ryzyka, oraz potencjalne (conditional, new, emerging), które w badaniach prospektywnych lub kliniczno-kontrolnych korelują z wielkością ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (Fruchart i in.,2004; Urban, 2007; Grundy i in., 1999).
Tab.2. Podział czynników ryzyka według wspólnego stanowiska American Heart Association i American Collage of Cardiology.
Źródło: Grundy i in., 1999
Badania pokazują, że te same czynniki mogą brać udział w inicjowaniu wczesnych form procesu miażdżycowego jak i w procesie destabilizacji już uformowanych blaszek miażdżycowych. Prawdopodobnie dlatego ryzyko występowania chorób sercowo-naczyniowych można zmniejszyć poprzez redukcję czynników ryzyka, jeżeli postępowanie prewencyjne wdrażane jest stosunkowo późno, nawet już po wystąpieniu klinicznych objawów choroby (Rosengren i in., 2001; Beręsewicz i in., 2006). Jednakże skuteczność prewencji jest tym większa, im wcześniej zostanie ona wdrożona. Wykazano także, że o dynamice rozwoju wczesnych zmian miażdżycowych decyduje obecność klasycznych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowego oraz że wrażliwość na aterogenne działanie czynników ryzyka jest programowana przez czynniki zewnętrzne towarzyszące rozwojowi płodowemu (Van Horn i in., 1997).
Zmiana stylu życia – w wielu przypadkach pozwala na spowolnienie rozwoju i progresji chorób układu krążenia oraz poprawia komfort życia. Jak pokazało amerykańskie badanie pod nazwą Lifestyle Heart Trial – szeroko zakrojone zmiany stylu życia są w stanie spowodować regresję nawet ciężkiej miażdżycy tętnic wieńcowych już po roku.
W badaniu tym oceniono wpływ na zachowanie się miażdżycy tętnic wieńcowych takich czynników jak: dieta bardzo niskotłuszczowa (około 10% ogółu energii) i bardzo niskocholesterolowa, zaprzestanie palenia papierosów, umiarkowany wysiłek fizyczny oraz kontrolowanie stresu psychicznego. Po roku przestrzegania zaleceń regresję miażdżycy udokumentowano badaniami angiograficznymi oraz znaczną poprawą kliniczną. Obserwowano również znaczny spadek poziomu cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL. (http://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT00000471, Ornish i in., 1990).
Do podstawowych zasad będących warunkiem koniecznym do skutecznego leczenia chorób sercowo-naczyniowych należą między innymi:
- obniżenie masy ciała u osób otyłych (BMI ≥30 kg/m2) oraz u osób z nadwagą (25 ≥BMI <29,9 kg/m2),
- mężczyznom z obwodem w talii 94–102 cm oraz kobietom z obwodem w talii 80–88 cm należy poradzić zaprzestanie przybierania na wadze, natomiast gdy obwód w talii wynosi powyżej 102 cm u mężczyzn i 88 cm u kobiet, zaleca się redukcję masy ciała,
- zaprzestanie palenia papierosów,
- ograniczenie spożycia alkoholu,
- kontrolowanie nadmiernego spożycia cukru,
- zwiększenie aktywności fizycznej - nawet niewielki, ale regularny wysiłek fizyczny może obniżyć wartość skurczowego ciśnienia tętniczego o 4–8 mmHg - np. bieganie, szybki spacer, pływanie, jazda na rowerze, taniec - przynajmniej 30–45 minut dziennie, co najmniej 4–5 razy w tygodniu,
- ograniczenie spożycia soli kuchennej (<6g/ dobę), nie dosalanie potraw,
- zwiększenie spożycia warzyw i owoców, pełnoziarnistych zbóż, ryb (szczególnie tłustych), chudego mięsa, niskotłuszczowych produktów mlecznych,
- zmniejszenie spożycia tłuszczów zwierzęcych - całkowite spożycie tłuszczu musi być utrzymane na poziomie 25–35% zapotrzebowania energetycznego, a spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych powinno wynosić <7% (Howard i in., 2006),
- utrzymywanie poziomu cholesterolu całkowitego <5 mmol/l (≈190 mg/dl),
- utrzymywanie poziomu cholesterol LDL <3 mmol/l (≈115 mg/dl),
- utrzymywanie poziomu glukozy we krwi <6 mmol/l (≈110 mg/dl),
- utrzymywanie poziomu triglicerydów < 1,7 mmol/l, (≈150 mg/dl),
- ciśnienie tętnicze należy obniżyć do wartości poniżej 140/90 mmHg,
- u chorych na cukrzycę lub z niewydolnością nerek oraz z licznymi innymi czynnikami ryzyka celem leczenia jest obniżenie ciśnienia tętniczego do wartości poniżej 130/80 mmHg (Graham i in., 2008).
Badania dowodzą, że aktywność fizyczna może być czynnikiem bezpośrednio oddziaływującym na zdrowie, a więc także na sprawność i wydolność fizyczną poszczególnych osób i całych populacji (Bokovoy i in., 1994; Bouchard i in., 1994). Brak aktywności i siedzący tryb życia powodują zwiększone pogarszanie się funkcji organizmu (Hoening i in., 1991), zmniejszają niezależność i przyczyniają się do wystąpienia wielu chorób przewlekłych. Aktywność fizyczna może wpływać na ryzyko pojawienia się chorób układu krążenia. Badania potwierdzają związki poziomu aktywności fizycznej z zapadalnością na choroby serca i układu krążenia, a nawet zejściami śmiertelnymi w ich wyniku (Berlin i in., 1990; Blair, 1994; Haskell i in., 1992; Laporte i in., 1984; Leon i in., 1987; Ornish i in., 1998; Paffenbarger i in.,, 1975; Paffenbarger i in., 1984; Paffenbarger i in., 1978; Paffenbarger i in., 1986; Powell i in., 1987; Sherman i in., 1994; Wagner i in, 1992; Wenger, 1996).
Laukkanen i in. (1998) udowodnili, że istnieją dwustronne związki między aktywnością fizyczną a zdrowiem. Po 5 latach badań ponad 600 osób w wieku 75 i 80 lat stwierdzili, że osoby aktywne fizycznie są zdrowsze i mają lepsze funkcjonale możliwości niż ich sedentarni rówieśnicy. Ponadto obserwowano, iż poziom aktywności fizycznej może świadczyć o zdrowiu i sprawności funkcjonalnej osób starszych w późniejszym okresie.
Osoby, które regularnie ćwiczą zwykle żyją dłużej (Blair i in., 1989; Kampert i in., 1996; Lee i in., 1997; Lee i in., 2000; Paffenbarger i in., 1986; Paffenbarger i in., 1993; Stones i in., 1989; Wiley i in., 1980). Również badania longitudinalne osób starszych z 8 krajów europejskich potwierdziły, że zdrowy styl życia (m.in. podejmowanie aktywności fizycznej) w starszym wieku związany był z opóźnianiem pogarszania się zdrowia i zmniejszeniem śmiertelności (de Groot i in., 2004).
Badania porównawcze mężczyzn w wieku 65 lat podejmujących od młodości nieustannie aktywność fizyczną oraz mężczyzn z generalnej populacji wykazały, że aktywność fizyczna chroni przed niektórymi negatywnymi zmianami związanymi z wiekiem (Larsson i in. 1984). Mężczyźni, którzy przez całe swoje życie byli aktywni fizycznie, charakteryzowali się ogólnie dobrym zdrowiem i samopoczuciem psychofizycznym.
Zatoński (1996) stwierdził, że stan zdrowia dorosłych mężczyzn w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych był gorszy niż po wojnie i niż w krajach o niższym poziomie cywilizacyjnym. Przyczyną tego stanu rzeczy nie był stan medycyny, jak udowadnia autor, ale najpoważniejsze czynniki ryzyka były związane ze stylem życia. Polacy wyróżniali się, w porównaniu z populacjami zachodnioeuropejskimi, samoniszczącymi zachowaniami (tytoń, alkohol, zachowanie kierowców i pieszych na drogach). Inne elementy to nawyki żywieniowe, otyłość, brak aktywności fizycznej czy być może czynniki psychospołeczne. W populacji mężczyzn od połowy lat sześćdziesiątych obserwowano zjawisko narastania przedwczesnej umieralności, co było wynikiem przede wszystkim wzrostu częstości zgonów z powodu chorób układu krążeniowo-naczyniowego i chorób nowotworowych. Jedną z głównych przyczyn obserwowanego zjawiska były czynniki stylu życia polskiej populacji.
Brak aktywności fizycznej niesie za sobą ryzyko zapadalności na wiele chorób, zwłaszcza związanych z układem krążenia, które mają ogromny wpływ na zdrowie i funkcjonowanie osób nie tylko w starszym wieku. Ponadto prowadzi do obniżenia możliwości adaptacyjnych organizmu, dalej do osłabienia i chorób, co w konsekwencji może prowadzić do śmierci (Wagner i in., 1992).
Aktywność fizyczna z reguły definiowana jest jako "dowolna forma ruchu ciała spowodowana skurczami mięśni, przy którym wydatek energii przekracza poziomy energii spoczynkowej”. Definicja ta obejmuje więc wszelkie formy aktywności fizycznej, tj. rekreacyjną aktywność fizyczna, sport, aktywność fizyczną w domu i jego okolicy oraz aktywność fizyczną związaną z transportem (Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej, 2008).
W 2002 roku WHO przyjęła zalecenie stwierdzające, że każda osoba powinna podejmować aktywność fizyczną przez przynajmniej 30 minut dziennie ("Why Move for Health"). W odniesieniu do zdrowych osób dorosłych WHO zaleca podejmowanie umiarkowanej aktywności fizycznej przez przynajmniej 30 minut 5 dni w tygodniu lub bardzo intensywnej aktywności fizycznej 3 dni w tygodniu przez przynajmniej 20 minut. Niezbędna dawka aktywności fizycznej może być kumulowana w przynajmniej 10 minutowych etapach oraz może składać się z połączenia okresów umiarkowanych i intensywnych. Należy także uwzględniać ćwiczenia zwiększających siłę mięśni i wytrzymałość 2 lub 3 razy w tygodniu. Zalecenia te są uzupełnieniem aktywności fizycznej związanej z czynnościami rutynowych dnia codziennego, które zazwyczaj charakteryzują się łagodną intensywnością lub trwają mniej niż 10 minut (Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej, 2008).
Związki aktywności fizycznej ze sprawnością fizyczną są ogólnie znane i szeroko potwierdzone badaniami naukowymi. Ćwiczenia fizyczne wpływają na fizyczną funkcjonalność poprawiając siłę mięśniową, gibkość, wydolność, równowagę i wytrzymałość oraz redukują nadmierną masę ciała. Aktywność fizyczna jest istotnym determinantem sprawności fizycznej (Blair, 1985).
Sprawność fizyczna jest podstawowym pozytywnym miernikiem stanu zdrowia człowieka nie tylko dzieci i młodzieży, ale również ludzi dorosłych i starszych. Za wysoce sprawnego fizycznie uznamy takiego człowieka, który charakteryzuje się względnie dużym zasobem ćwiczeń ruchowych, wysoką wydolnością układu krążenia, oddychania, wydzielania i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała oraz afirmującym fizyczną aktywność stylem życia (Osiński 1991). Sprawność według Franks’a (1989) jest jedną z tych wartości, które pozwalają osiągnąć optymalną jakość życia i jest podstawą dobrego zdrowia.
Można również odnaleźć udokumentowane związki sprawności fizycznej z występowaniem chorób oraz umieralnością (Blair i in., 1995). Sandvik i in. (1993) stwierdzili, że wysoki poziom sprawności związany jest z niską umieralnością niezależnie od przyczyny, a zmiany w sprawności fizycznej są niezależnym, silnym i długoterminowym prognostykiem śmiertelności zdrowych mężczyzn w średnim wieku, gdyż nawet niewielka poprawa sprawności fizycznej związana jest istotnie statystycznie z mniejszym ryzykiem śmierci (Erikssen i in., 1998). Blair i in. (1989) udowodnili, że istnieje silny związek między sprawnością fizyczną a umieralnością u kobiet i mężczyzn niezależnie od wieku i innych czynników ryzyka, a niski poziom sprawności fizycznej jest istotnym czynnikiem ryzyka śmierci u obu płci. Wydaje się, że średni poziom sprawności fizycznej, możliwy do osiągnięcia przez większość osób dorosłych, chroni przed przedwczesną śmiercią. Również Guralnik i in. (1991) wykazali powiązania narastającej niepełnosprawności mierzonej kwestionariuszem codziennych aktywności (ADL) z umieralnością osób starszych.
Artykuły powiązane:
Kriolipoliza, więcej niż kosmetologia, mniej niż chirurgia plastyczna
Jak przygotować się do wizyty u dietetyka?
wskaźnik BMI może wprowadzać w błąd
